Демография – кез келген мемлекет үшін маңызды мәселе. Өйткені қай мемлекеттің де дамуына халық саны ықпал етеді. Сондықтан Мемлекет басшысы жыл сайын еліміздегі демографиялық ахуалға айрықша көңіл бөліп келеді.
Халықтың санын көбейтудiң екi жолы бар. Бiрi – табиғи өсiм. Бұл үшiн аналарға жасалатын көмек, медициналық жәрдем және әлеуметтiк жәрдемақылар өсуi керек. Қазақстанда табиғи өсім оң бағытқа ие. Демография ғылымында replacement level (орын басушы көрсеткіш) 2,1-ден төмен болса, «халықтың өсімі болмайды» деп есептеледі. Яғни, әр отбасында кемінде екі бала болуы керек. Екiншiсi – шетте жүрген қандастарымызды Отанға оралту. Кезінде тәуелсіздік алған тұста, 1991-1995 жылдары Қазақстаннан 3,5 миллион халық көшіп кетті. Сол көрсеткіш бойынша халық саны 14 миллионға дейін түскен. Қазіргі уақытта қайта қалпымызға келіп жатырмыз. Оның ішінде 1 миллионнан астам қандасымыз сырттан келді. Расында да, ата-бабамыз аңсап өткен егемендікке қол жеткізгеннен кейін миллиондаған қандасымыз тарихи Отанына қайта оралып, демографиялық ахуалдың ілгерілеуіне ықпал етті. Демографияның атасы аталып кеткен ғалым, марқұм Мақаш Тәтімов: «Қазақтар – 1930 жылдардағы аштықтан ең көп жапа шеккен халық. Мәселен, украиндер өз халқының 17 пайызын жоғалтты және жергілікті жерлерде, яғни елдің оңтүстігінде ғана. Қазақтар бүкіл Қазақстанның территориясында 49-дан 51 пайызға дейін кеміді», – деген еді. Ғалымның зерттеулері бойынша, 1926 жылы қазақтың саны өзбектен 10-15 пайызға көп болған. Тіпті, түркі халықтарының ішінде Осман империясынан кейін саны жағынан қазақ ұлты екінші орынды алатын. Бұл тұста демограф ағамыз: «Егер аштық болмағанда, біздің санымыз қазір 32-35 миллионнан асып, оның 28-30 миллионы Қазақстанда тұратын еді…», – деген өкінішін жеткізетін. Расында да, Столыпиннің көші-қоны, Голощекиннің солақай саясаты мен елдің аштыққа душар болуы, миллиондаған адамның қырылып, тірі қалғандардың біраз бөлігі Қытай, Орталық Азия елдеріне бас сауғалауы, Екінші дүниежүзілік соғыстың салдары мен тың игеру жылдарындағы қиындықтар ұлттың басына үлкен қасірет әкелді. Бір ғасырдың өзінде қазақ халқы бір емес, бірнеше нәубетті бастан кешті.
Тәуелсіздік – талай тағдыр соққысы мен қайғы-қасіреттен аман қалған бойын тіктеді, еңсесін көтерді. 1991 жылы тәуелсіздікті жариялаған жылдары Қазақстандағы халықтың 40 пайызға жуығы ғана қазақтың үлесіне келетін. Сайлану алдында қанша дауыс жинаймыз деп қатты алаңдадық. Бүгінде қазақтың үлес салмағы 70 пайыздан асып тұр. Аллаға шүкір, осы жылдар ішінде біз Қазақстан халқының санын сақтап қалдық. Міне, сондықтан халықтың санын көбейтіп, құрамын нығайтатын, тарихи-демографиялық ғылым айқындаған екі жолды – табиғи өсім мен сырттан келетін көші-қонды оң пайдалану керек. Табиғи өсімді күшейту үшін жастарға, әсіресе жас отбасыларға, көп балалы аналарға, олардың жас ұрпақтарына үкімет тарапынан жан-жақты, нақтылы, тұрақты және жүйелі түрде қамқорлық, тікелей жәрдем ұйымдастырылып келеді. Ал сырттан келетін көші-қонға келсек, шетелдердегі қазақтарды елге қайтару үшін де түрлі шаралар іске асырылуда. Статистикалық деректерге шолу жасағанда халық санының өсуі бірінші кезекте туу көрсеткішіне тәуелді болып отырғаны аңғарылады. Халық саны көп әрі тығыз орналасқан өңірлер – оңтүстікті туу көрсеткіші жоғары деп қабылдау дағдысы қалыптасқан. Алайда статистикалық дерекке жүгінсек, бүгіндері туу бойынша ең жоғары көрсеткіш Маңғыстау облысына тиесілі болып отыр. Әрине, Түркістан облысында да туу көрсеткіші жоғары. Еліміздегі әрбір бесінші азамат осы өңірде дүниеге келеді. Алматы және Астана қалаларында туу көрсеткіші 4,4 және 4 пайызға өскен. Ақтөбе қаласында 5,3, Атырау 6,8, Орал қаласында 7,5 пайызға артты. Салыстыруға назар аударсақ, Қазақстанның батысындағы үш қала да – туу көрсеткіші бойынша алда тұр. Жалпы, демографиялық өсімді арттыру үшін ана мен бала денсаулығында ешқандай кінәрат болмауы тиіс. Мемлекет басшысы осы мәселеге айрықша мән беріп, еліміздегі ана мен бала өлімін төмендету үшін медициналық көмектің қолжетімділігін арттырып, әлеуметтік ахуалды түзеуді тапсырып отыр. Халық денсаулығын жақсарту мақсатында арнайы бағдарламалар да қабылданды. Бұл өз нәтижесін беруде. Мемлекет тарапынан көрсетілер көмек пен қолдаудың арқасында елімізде соңғы 10 жылда бала туу көрсеткіші 25 пайызға артқаны байқалды. Күн сайын елімізде 1000-нан астам сәби өмірге келеді. Бір жыл ішінде бұл көрсеткіш 400 мыңнан асып жығылады. Ал ана өлімі соңғы ширек ғасыр уақытта 4 есеге азайған. Дәрігерлер қауымы ана өлімін бұдан әрі де төмендету үшін білімі мен біліктілігін, тәжірибесін сарп етуде. Соған қарай қазақ жерінде жылдан-жылға дәрігерлердің әлеуметтік әл-ауқатын арттыру қолға алынуда. Демографиялық өсімді арттыру бойынша жұмыстар осы қарқынмен жалғасатын болса, елімізде 2050 жылға қарай халық саны 24 миллионнан асады. 2050 жылға қарай болжам бойынша Қазақстанда халық саны 24,5 млн. адамды құрайды. Бүгінгі демография қарқыны сақталып қалар болса, оңтүстік аймақтардағы тұрғындар саны 5,2 млн. адамға көбейіп, орналасу тығыздығы солтүстік облыстарға қарағанда, 4 есеге дерлік асып кетуі ықтимал.
Ұлттық статистика бюросының мәліметіне сәйкес, 2024 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша Атырау облысындағы халық саны 704 078 адамды құрады. Оның ішінде қала тұрғындары 389 875 адам (өсім 1,94%), ауыл тұрғындары – 314 203 адам (өсім 1,15%). Бір жыл ішінде халықтың жалпы өсімі 10 999 адамды құрады. Атырау қаласы мен барлық аудандарда оң табиғи өсім байқалды, Атырау қаласында ғана көші-қонның оң сальдосы қалыптасты.
Өткен жылы облыста 16 534 бала дүниеге келді, оның ішінде 8 582-сі – ұлдар, 7 952-сі –қыздар. Туу коэффициенті 1 000 адамға 23,67-ні құрады. Өткен жылы қайтыс болғандар саны – 3 481 адам, 1 000 адамға өлім-жітім коэффициенті – 4,98. Есепті кезеңде өңірде 4 267 неке тіркелді, 2022 жылмен салыстырғанда, неке саны 273-ке азайды. Неке коэффициенті 1 000 адамға 6,5-ті құрады. Өткен жылы облысқа келгендер саны 28 980 адамды, облыстан кеткендер саны 31 034 адамды құрады. Алдыңғы жылмен салыстырғанда, облысқа келгендер саны 51,5%-ға, облыстан кеткендер саны 48,6%-ға көбейді.Жалпы соңғы 5 жылда Атырау облысындағы халық саны 70 мың адамға өскен. Өзіміздің аудан халқының саны да тәуелсіздіктің алғашқы жылдарымен салыстырғанда, өскенін байқауға болады. Яғни, күні бүгін аудан бойынша 26 304 тұрғын бар.
Өткен жылы бұқаралық ақпарат құралдары Қазақстан халқының саны 20 033 546 миллионнан асқанын және оның 73 пайызының қазақ екенін жазып, сүйіншіледі. Әрине, бұл деңгейге жеткізген шет жұрттан атамекенін аңсап оралған ағайынның үлесі мен бұдан 40-50 жыл бұрынғы алтын құрсақ аналарымыздың алды 12-14, орташасы 6-8, кемі 4-5 баладан дүниеге әкелген еңбегі екенін ұмытпағанымыз абзал. Ол кезде «Күміс алқа» иеленген аналардың «Алтын алқа» алғандарға қызыға қарағанын бүгінгі ұрпақ аңыз етіп айтады.
Ал 2010 жылдан бері «Алтын алқа» 7 балалы, «Күміс алқа» 6 балалы аналарға берілетін болды. Бұл, адамға, өмірдің жалғасы – ұрпаққа деген көзқарастың ғана емес, баланы өмірге әкелу мүмкіндігінің өзгергенін де аңғартар дәлел. Бұған өз кезінде экономикалық, психологиялық, физиологиялық факторлардың да әсер ететіні анық. Отбасындағы бала санының артуына кері ықпал ететін қандай жағдай деп сұрай қалсаңыз, қарапайым халық қаржылық жетіспеушілік пен әлеуметтік мәселелерді көлденең тартады. Оған құндылық атаулының өзгеруін қосатындар да бар. Демографияның алға жылжуына «дертті» кедергі ретінде ажырасудың көптігін мысал ететіндер де жоқ емес.
Сондай-ақ Қазақстандағы ауылдық жерлердегі өмір сапасы көп жағынан қалалық деңгейден төмен. Бұл әлеуметтік инфрақұрылым, коммуналдық жағдайлар және бизнес-климат сияқты өмірді қамтамасыз етудің маңызды салаларына қатысты. Еліміздің шалғай түкпір-түкпірінде білім алуға, медициналық мекемелерге, қаржы ресурстарына, мәдени-сауық орталықтарына қол жеткізуде қиындықтар бар. Өркениеттің артықшылықтары да тиісті деңгейде емес – бұл жолдар мен инженерлік желілерге қатысты. Ауыл тұрғындарының жас буынына да, еңбек жасындағылар мен зейнеткерлерге де жайлылық жоқ. Бұл факторлар сәйкесінше елдегі урбанизация процестерін күшейтеді. Бірақ ауылдан көшудің басты себебі – халықтың ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру арқылы қаржылық жағдайын жақсарту мүмкіндігін көрмеуінде. Ауыл тұрғындарының көпшілігінің жеке шаруа қожалықтары бар, бірақ олар одан асып, оны шоғырландырудың, технологияны жетілдіру мен өнімділікті арттырудың мәнін көрмейді.
Қазақстан Республикасының Ұлттық статистика бюросының мәліметінше,12 жыл ішінде республикада ауыл халқының үлесі 43,9%-дан 38,8%-ға төмендегенін көрсеткен. Елімізде 7,5 миллион тұрғыны бар 6295 ауылдық елді мекен бар. Урбанизацияның өзі біркелкі жүріп, өмір сүру сапасын жақсартуға, қалалық ортаға бейімделуге, көшуге шешім қабылдаған азаматтардың кәсіби және гуманитарлық дамуына мүмкіндіктер беретін болса, оның өзінде ештеңе жоқ. Әйтсе де, тартымдылыққа айналған қазақ қалалары – Астана мен Алматы жаңа келушілердің барлық легін қабылдауға дайын емес. Не коммуналдық, не әлеуметтік, не көлік инфрақұрылымы көші-қон ағынына төтеп бере алмайды. Дегенмен, облыс орталықтарында да өзекті мәселелер бар екені жасырын емес. Толық тұрғын үй, ең алдымен, баға критерийлеріне байланысты, мегаполистердегі ауылдық жерлерден келген көптеген адамдар үшін қолжетімді емес. Тұрғындар табысының қомақты бөлігін осыған жұмсап, шаршы метрді жалға алуға мәжбүр. Жалға алынған аумақтар қауіпсіздік стандарттарына сәйкес келмейтініне қарамастан бұл тұрғын үй көбіне коммуналдық қызметтер – орталық сумен жабдықтау, кәріз, жылумен жабдықтау жоқ жерлерде орналасады. Толып жатқан мектептер мен ауруханалар да заманауи қалалық ортаның бір бөлігіне айналды. Ірі қалалардағы экологиялық жағдай қолайсыз. Бұл жерде сұрақ туындайды: адамдар үлкен қалалардан іздеуге мәжбүр болған «жақсы өмірді» адамдар таба ма? Олардың кейбіреулері көздеген мақсаттарына жетуі мүмкін, бірақ көпшілігінің күнкөрісі әрең жетеді. Бірақ елімізде ешнәрсе жасалып жатқан жоқ деп айтуға да болмайды. Қазақстанда ауылды дамытуды көздейтін «Ауыл-ел бесігі» бағдарламасы іске қосылды. Қолданыстағы 6295 ауылдық елді мекеннің жобаға сәйкес 3,5 мың НСП бойынша әлеуеті жоғары деп бағаланады – оларда ауыл тұрғындарының 93% тұрады. Бағдарлама көлік инфрақұрылымын, сумен жабдықтау жүйелерін, электрмен, газбен жабдықтауды, әлеуметтік нысандарды, ауыл шаруашылығы кооперациясын жаңғыртуды көздейді.
Сондай-ақ «Ауылдық аумақтарды 2028 жылға дейін дамыту тұжырымдамасы», «Ауылдағы денсаулық сақтауды жаңғырту» ұлттық жобасы, «Дипломмен ауылға» бағдарламасы бар. Мемлекет басшысы жуырда Қазақстан халқына Жолдауында аудандарға, моноқалалар мен ауылдарға ипотекалық несиелендіру көлемін арттыруды тапсырған болатын. Айтпақшы, ауылдағы баспана мәселесі де күн тәртібінде тұр. Ауылдық жерлерде жұмыспен қамту мәселесі өзекті болып отыр. Ресми статистика бойынша 7,5 миллион тұрғынның тек 1,1 миллионы ғана ауылдарда еңбек заңнамасы аясында жұмыс істейтін мәртебесіне ие. 452 мың ауыл тұрғыны ресми түрде жұмыссыз ретінде тіркелсе, 387 мың адам өзін-өзі жұмыспен қамтыған мәртебесіне ие. Оның үстіне 29,6 мың адам өнімсіз жұмыспен қамтылған, яғни табыстары тұрақты емес.Климаттық жағдайларға байланысты елдегі ауыл шаруашылығы саласы көбінесе маусымдық факторларға тәуелді және айтарлықтай тәуекелді болып саналады. Бірақ соған қарамастан дамудың келешегі бар. Ел ішінде азық-түлікті тұтыну өсуде, ал сыртқы нарықта сұраныс артып келеді. Сарапшыларының пікірінше, ауыл шаруашылығы саласында еңбек өнімділігін арттыру қажет. Оның төмен деңгейі ауыл шаруашылығының дамуын төмендетеді. Қазіргі кезде ауыл тұрғындарының, әсіресе оның ішінде жастар арасында қалаларға көшу үрдісі жылдан-жылға үдеп келеді. Оның себебі де әртүрлі. Біреуі қалаға жалақысы көп жұмыс іздеуге, екіншісі білім алуға, үшіншісі «жақсы өмір сүруге» барады.
Қалай болғанда да, қаланың магниті көптеген жастарды өзінің тұңғиығына тартуда. Бұл, бір жағынан, демографияның өсуіне кері әсерін тигізетіні айтпаса да түсінікті. Оның үстіне қалаға барғанда бірден жұмыс табыла бермейді. Өз алдыңа баспана салып алу қиынның қиыны,ішіп-жемің тағы бар. Содан келіп осы бір әлеуметтік-тұрмыстық қиындықтарға төзе алмаған жастар азғындық жолға түсіп, бұрынғы адами қалпынан айырыла бастайды. Сондықтан жастар қалаға шаба бермей, өзінің туып-өскен ауылының дамуы мен көркеюіне хал-қадірінше атсалысулары қажет екенін түсінетін кез әлдеқашан жеткенін білулері тиістігін қаперде ұстағандары жөн.
Аяпберген САЛИХОВ
Исатай ауданы
