Аталған туынды Түркияның Best Istanbul Film Festival фестивалінде үздік толықметрлі анимациялық фильм атанды. Адам мен бүркіттің арасындағы достық, сенімділік, адалдық, ерлік сынды ізгі қасиеттер сөз болатын шығарма, рас, жарыққа шыққан сәттен-ақ жаңалыққа айналып үлгерді.
Сол секілді «Күлтегін», «Ер Төстік пен айдаһар», «Қазақ елі», «Аңшы», «Мақтаншақ қыз», «Тігінші мен ай», «Қадырдың бақыты» және тағы да басқа мультфильмдердің де көрермен көңілінен шыққаны қуантады. Мәселен, «Сақ» жекеменшік киностудиясы түсірген бір ғана «Қошқар мен текенің» «Youtube» арнасындағы көрілімі 20 миллионға жетсе, «Ара» студиясының былтыр түсірген «Шырақ» мультфильмі 2,3 млн қаралым жинаған. Осындай қадау-қадау жұмыстар көңіліңді көтеріп, мерейіңді өсіріп-ақ тастағанымен, әлемдік анимация өндірісімен салыстырғанда қазақ мультипликациясының түрлі себептерге байланысты әлі де кенже қалғанын байқау қиын емес.
Нақты тәжірибеге сүйеніп, балалар көзқарасы мен қызығушылығын да байқап-бақыласаңыз, қазақ анимациясындағы бірқатар түйткілдермен бетпе-бет келеріңіз анық. Олай дейтініміз, біздегі шығармалардың көпшілігі жалпылама аудиторияға арналып түсіріледі, балалардың жас ерекшелігі, қызығушылық деңгейі көп ескеріле бермейді. Әсіресе танымы енді қалыптасып келе жатқан балдырғандардың қызығушылығы, өкінішке қарай, сырт қалып жатады. Соның салдарынан болар, тілі былдырлап енді шыққан балалардың аузынан Ресейдің «Көк тракторындағы» әйгілі «По полям» әнін жиі естіп қаламыз. Сәбилердің сұранысы да көп жағдайда осы туындымен байланысты. Дүкен сөресінен «сөйлейтін» көк трактор ойыншығын көрсе, алғызбай кетпейтіні – ол бөлек әңгіме.
Біз де ата-ана болғандықтан әрі қазақ тілін отбасында басты құндылық еткен адам ретінде бастапқыда шексіз максимализммен тек қана қазақтілді контентті балаларға ұсынуға ұмтылып көрдік. Баламыздың визуалды көрініске деген сұранысын қанағаттандыру үшін екі-үш жасынан бастап санаулы минутқа болсын теледидардан балдырғандарға арналған түрлі мультфильмдер мен танымдық туындыларды көрсете бастадық. Сонда байқағанымыз, біздің бағыттауымызға қарамастан баланың бәрібір өз таңдауын жасайтындығына көз жеткіздік. Ол не дейсіз ғой, ол – көп аузында жүрген сол баяғы Ресейдің «Синий трактор», «Буренка Даша», «Маша мен аю» немесе әлем бойынша бірнеше миллиард қаралым жинап, сілкініс жасаған «Акула» әні сынды туындылар болды. Неге? Себебі ондағы жарқын бояу, бала қызығушылығына сай кәсіби әрі жеңіл өңделген әуен, тілге оралымды, қимылға қисынды көңілді көрініс, қабылдауға оңай әрі санаға сенім ұялататын сюжеттер, танымға сай ұсынылатын тұшымды ақпараттар бала түгіл, ересек көрерменнің өзін баурап алады. Ал енді сіз ғаламтордағы дәл осы жастағы аудиторияға ұсынылған қазақтілді контентті бір шолып өтіңізші. «Сандар», «Пішіндер», «Аю әні» сияқты дүниелерді тыңдағаннан-ақ басқа арнаға ауыстыруға асығасыз. Тіліндегі жүйесіздік пен айқайлап тұрған акцент, дарынсыз динамика, сиықсыз сурет пен көріксіз картина, ұғымға қайшы көріністер, әсерсіз әуен, тізбелеп кете берсең таусылмайтын көп кемшілік баланы қызықтырмай, керісінше, жалықтырады. Ал бұл жастағы балаларға мақтаулы «Мұзбалақ» немесе аңызға айналған «Аңшыны» ұсына алмайтыныңыз анық.
Аталған пікірімізге төрелік сұрап мамандармен де ой бөлісіп көрген едік. «Bek production» компаниясының мультипликаторы Жақсыбек Кәмілұлының пікірінше, мультфильмнің бала психологиясына әсері өте зор. Әсіресе мазмұны мен стиліне баса назар аудару аса маңызды.
«Мультфильм көру арқылы бала түрлі эмоцияларды сезінеді, қабылдайды. Мәселен, қуануды, қорқуды, қайғыруды үйренеді. Екінші жағынан, анимация – тәлім-тәрбие құралы. Ата-анаға көмектесу, достық, адалдық, жанашырлық сияқты қасиеттерге баулиды. Үшіншіден – тіл. Бала қай тілде мультфильмді жиі көрсе, сол тілді тез меңгереді. Қазақтілді анимацияның қазіргі жағдайына көңіл толмайды. Бізге қолдау мен қаржы жетіспейді. Сонымен қатар сапалы өнім шығаратын маман аз. Қазақтілді анимациялар балаларды қызықтыра алмай отыр. Неге? Өйткені сапасы төмен. Ал сапаны көтеруге қаржылық жағы үлкен қолбайлау. Мазмұны мен стилі қызық болмаса балалар өзге тілде контент көре бастайды. Себебі шетел анимациялары сапалы. Біздің салаға үлкен қолдау керек», дейді маман.
Ал шетелдік мамандардың тәжірибесіне сүйенсек, балалар контенті мәселесіне тереңнен һәм жан-жақты келетінін байқауға болады. Мамандар анимацияның танымдық, тәрбиелік рөлінің зор екенін баса айтады. Балдырғанды мультфильм көруге тарту үшін мұнда үлкен жұмыстар атқарылады. Арнайы психологтер кеңесі құрылып, жаңадан шығатын мультихикаяға баға беріп, тигізер әсерін сараптайды. Себебі олар кино мен мультфильмнің нағыз идеология құралы екенін жете түсінеді. Психолог мамандардың айтуынша, экрандағы түрлі кейіпкердің іс-әрекетін бақылайтын баланың ойлау, есте сақтау қабілеті де жақсы дамып, жетіледі. Бізде, керісінше, анимацияны көп ата-ана баланың көңілін аулап, уақытын өткізу үшін қосып береді. Ал оның әрі қарайғы бала санасына әсеріне бас қатырып жатқаны сирек. Шын мәнінде, анимация – тек көңіл көтеру ғана емес, сонымен қатар балаларға қоршаған әлемді білуге, түсінуге көмектесетін қуатты тәрибе құралы әрі бала тілін дамытатын негізгі мектептің бірі. Себебі қазір ақпараттық ғасыр, сәби танымына визуалды көріністердің әсері зор. Ондағы кейіпкерлердің сөйлеген сөзін тыңдай отырып өсіп келе жатқан жас буын сөздік қорын байытады. Эмоцияны сөзбен жеткізуге бейімделеді. Десе де, бұл жағынан келгенде қазақ анимациясындағы тіл мәселесі де түйткілді түйінін толық шешті деп айта алмаймыз. Әсіресе аударма шығармаларды көріп, санасына мықтап құйып алған балалар тіл қолданысындағы «баруым керекпін», «болып табылады», «кешірім сұраймын» сияқты «калька» тіркестер «дерті» – өз алдына үлкен мәселе.
«Педагог маман ретінде менің бір байқағаным – көп отбасы таза қазақ тілінде сөйлесе де, балаларының тілі орысша немесе ағылшынша шыққан. Оның бірден-бір себебі – ғаламтор. Қазіргі балалар «Youtube» арнасынан шетелдік туындыларды көп көреді. Мазмұны жеңіл, қысқа әрі кейіпкерлері түрленіп отыратын жарқын мультфильмдер баланы тез баурап алады. Баланың қиялы ерекше ғой. Бізге де осындай контентті әлеуметтік желілерге көбірек салу керек. Үйде де ата-аналар қазақтілді туындыларды жиі насихаттауы керек. Сонда баланың қызығушылығын оята аламыз», дейді тәрбиеші маман Раушан Амантайқызы.
Қазақ анимациясындағы тағы бір үлкен мәселе – балаларға ұнайтын, олар еліктейтін заманауи жаңа кейіпкерлер, яғни қаһармандар тудыру қажеттілігі де кезек күттірмейтін мәселе. Бұл турасында кәсіби аниматор мамандарды да әңгімеге тартып көрдік.
«Кейіпкердің мінезі, тарихы, миссиясы, артықшылығы мен кемшілігі болуы керек. Қатты айтты дерсіз, бірақ, бізде түсіріліп жүрген фильмдер жансыз құр сурет, оларды кейіпкер ретінде қабылдай алмайсың. «Disney» алғашында ханзада мен ханшайым махаббаты, олардың бірге болу жолындағы сан алуан қиындықтары туралы, жалпы қиял-ғажайыпқа толы ертегілерді түсіргендігін білеміз әрі фильм түсіру барысында олар сюжеттің тарихтан немесе әдебиеттен алынғанына қарамастан оқиғаларды балалар психологиясына бейімдеп өзгертіп отырған. Сол сияқты неге «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» дастанын немесе «Қыз Жібекті» алып, керемет махаббат туралы фильм түсірмеске? Бізде тарихты өзгертпеу керек деген қатаң қағида бар. Ал неге осы баршаға мәлім кейіпкерлерді қосып, балаларға нағыз махаббатың қандай болуы керек екенін көрсететіндей фильм түсірмеске?», дейді аниматор-режиссер Мейіржан Сандыбай. Әріптес сөзіне аниматор-режиссер, көптеген жобаның авторы, Қазақ Ұлттық өнер университетінің оқытушысы Жәнібек Нұрбек те қосылды: «Біз бала кезімізде естіген ұшпа кілем, барлық әлемді көрсететін шар сияқты ертегілер қазіргі заманның балалары үшін қызықты болады дегенге сенбеймін. Қазіргі балалардың көпшілігі ғарышқа, атыс-шабысқа құрылған фильмдердің қаhармандарына еліктейді. Сондықтан өзіміздің мифологиямызды, эпостық жырларымызды, ондағы батырларымызды заман талабына сай жаңғырту керек», дейді маман.
Расымен де, қазақ тілінде бала танымын баурап, қызығушылығын қиянға самғататын тақырыптар көп. Тек соны өнер тілінде өрнекті етіп өре алатын, тартымды қылып тарқата алатын, балалар психологиясын тереңнен білетін сауатты сценаристер мен алғыр аниматорлардың қатары көбейсе, әлбетте, бұл түйткілдің де шешілер күні алыс емес екендігіне әманда сенгіміз келді. Әсіресе кейінгі онжылдықта «Балапан» телеарнасының тапсырысымен түсіріліп, кішкентай көрермендерге ұсынылып жатқан көп дүниелер мазұнымен де, сапасымен де көңілге маздаған үміт отын жаққаны белгілі. Талай жас маманның өзге саланы жағаламай, кәсіби тұрғыда өзін сынауына да жақсы мүмкіндіктер сыйлап келеді. Осының өзі қазақ анимациясының келешегіне күмәнмен емес, сеніммен қарауға жетелейді. Тек мұндай телеарналар елімізде көптеп ашылса, балалар контентіне мемлекет тарапынан жүйелі көңіл бөлініп, қолдау көрсетілсе, қазақ анимациясының болашағы бұдан да байыптана түсері, бәсеке көбейсе, бәсекемен бірге сапа да артатыны анық.
Қазақ анимациясының атасы Әмен Қайдаров: «Бiз ұлт болып, егемендi ел болып, мәдениетiмiз бен салт-дәстүрiмiздi дамытамыз десек, ең алдымен, тәрбиенi титтей бүлдiршiндерiмiзден бастауымыз қажет» деген екен. Маңыздылығын күні бүгінге дейін жоғалтпаған өзекті ой. Себебі дүниені жанары қалай көрсе, жан дүниесі солай қабылдайтын балдырғандардың тап-таза әлемі лайланбай, керісінше қиял қанатында қалықтата алатын туындылардың көбейуі – ұлтымыздың келешегінің кемел екендігін де көрсетеді. Экран арқылы тәрбиеленіп жатқан жеткіншектердің эстетикалық талғамының жоғары, рухының мықты болуы да осы анимациямен тікелей байланысты. Шүкір, қазір елімізде ұлттық анимацияның келешегі үшін есепсіз тер төгіп жүрген кәсіби аниматорлар көп. Соған қарамастан анимациялық өнім әлі де сұранысты қанағаттандыра алмай келеді. Әрине, мультипликациялық үдеріс көп уақыт пен қыруар қаржыны талап ететіні анық. Дегенмен бала тәрбиесін дұрыс жолға қоямыз, ұлттық идеологияны балдырған санасына құямыз десек, ұлттық анимацияны дамытуды сөзсіз қолға алу керек.
