АСТАНА. KAZINFORM – Қазақстан Республикасының Конституциясы – мемлекетіміздің ең жоғары заңдық күші бар негізгі құжаты. Биыл Ата заңымызға 30 жыл толып отыр. Алайда Қазақстанның құқықтық мәдениеті тек тәуелсіздік дәуірінен бастау алмайды. Оның тарихи тамыры тереңде жатыр. Ерте дәуірдегі әдет-ғұрып заңдары, Шыңғыс ханның «Ұлы Жасақ» ережелері, қазақ хандарының «Қасқа жолы», «Ескі жолы», «Жеті жарғысы» – барлығы қазіргі Конституцияға дейінгі құқықтық ойдың даму сатылары. ҚазАқпарат тілшісі мақалада қазақ даласындағы құқықтық дәстүрлер эволюциясын сарапшылардың пікірлерімен байланыстыра отырып қарастырады.
Әдет-ғұрып құқықтарының бастаулары
Қазақстан Конституциясының тарихы – елдің саяси-құқықтық дамуының айнасы ғана емес, сонымен бірге халықтың еркіндікке, әділеттілікке, тәуелсіз мемлекет құруға деген ғасырлар бойғы арман-мұратының көрінісі. Конституция әр кезеңде қоғамның саяси құрылымын, мемлекеттік билікті, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын айқындайтын негізгі құжат болып келді.
Қазақ даласындағы құқықтық дәстүрдің тамыры тереңде. Ол ежелгі рулық-тайпалық дәстүрлерден бастау алып, хандық дәуірдің заңдарымен жалғасып, кеңестік кезеңнің конституциялық тәжірибесіне ұласып, тәуелсіз Қазақстанның бүгінгі Конституциясына жетті. Осы тарихи жолды зерделеу – мемлекеттіліктің даму заңдылықтарын түсінуге мүмкіндік береді.
Қазақтың құқықтық жүйесі ежелгі қауымдық дәстүрлерден бастау алған. Ру мен тайпа арасындағы тәртіп қағидалары ауызша сақталып, дау-дамайды шешудің басты тетігі болды. Бұл құқық жазбаша болмаса да, моральдық әрі қоғамдық нормаларды қалыптастырып, ұрпақтан-ұрпаққа жетті. Билер мен ақсақалдар әділдік пен даналыққа сүйене отырып, қоғамда бейбітшілік орнатуға күш салды. Әдет құқығы тек заң нормасы ғана емес, сонымен бірге тәрбиелік құрал рөлін атқарды.
Белгілі тарихшы Жамбыл Артықбаевтың пікірінше, қазақ әдет-ғұрып заңдарына қатысты аңыз-жырлардан көне дәуірдің елесі аңғарылады. Онда батыр жауынгерлердің елдік жолындағы ұмтылысы мен көне көшбасшылардың бейнесі көрініс табады. «Кейбір ережелер бізді «Алаша хан дәуірі» аталатын тарихи ерте кезеңге бастайды», – дейді ғалым.
Ол Алаш дәуірін қазақ тарихындағы алғашқы біртұтас мемлекеттің қалыптасу кезеңі деп бағалайды. Тайпалар өзара келісімге келіп, ортақ билік пен ережелер орнатқан. «Бата қылысу» мен «сөз» дәстүрлері биліктің орныққанын көрсетті. Тарихшының пікірінше, қазақ хандығы дүниеге келген шақта бір бөлігі Алтын Ордадан, бір бөлігі Шағатай ұлысынан бөлінген рулар мен тайпалар жаңа мемлекеттік бірлікті қалыптастырды. Сол кезеңде Таңбалы жарда ту көтеріліп, рулар таңбасын салды. «Алаш» ұраны төңірегіне топтасқан жұрт көшпелі өмірдің қатаң талабына бейімделген заңдылықтарды қабылдады. «Алаш ұранына қосылмағанды әкең болса да ұрып жығу керек» деген ереже – ортақ тәртіп пен саяси тұтастықтың басты қағидасы болған.
- Бұл заңдылықтар тек қазақ дәуіріне тән емес, ол ежелгі сақтар мен ғұндардан, түркілерден жалғасқан дала ережелерінің жалғасы еді. Кейінірек бұл қағидалар Шыңғыс ханның «Ұлы Жасақ» заңдарында жүйеленді. «Жасақ» дала билігінің қатаң тәртібін орнатып, рулар арасындағы қатынасты, әскери міндет пен әлеуметтік жауапкершілікті анықтап берді, – дейді ол.
Міне, осындай тарихи сабақтастық Қазақ хандығы құрылған тұста Қасым ханның «Қасқа жолына» негіз болды. Сондықтан «Қасқа жол» қазақтың алғаш жүйеленген заң жүйесі болғанымен, оның арғы тамыры Алаш дәуірі мен Шыңғыс ханның «Жасақ заңдарынан» бастау алады. Шежіредегі Майқы би, Қотан, Қосам, Қобан сияқты тұлғалар, сондай-ақ «Ақ найзаның ұшымен, ақ білектің күшімен ел болуды ойлаңдар», «Хан әділ болса, қарашасы табанды болса, қара жерден кеме жүргізеді» деген нақылдар алғашқы хаос дәуірінен мемлекет билігі мен құқықтық түсініктің орныққанын дәлелдейді.
Шыңғыс ханның «Жасақ» заңы
XIII ғасырда Шыңғыс хан құрған «Жасақ» заңы көшпелі қоғам үшін алғашқы жазбаша құқықтық жүйелердің бірі болды. Ол тек моңғолдарға ғана емес, кейін қазақ даласына да ықпал етті. «Жасақ» бойынша әскер ондық, жүздік, мыңдық және түмендікке бөлінді, тәртіп қатаң сақталды. Қашқындар мен сатқындарға ең ауыр жаза қолданылды. Мемлекет басқаруда ханға толық бағыну міндеттелді, тәртіп бұзғандарға өлім жазасына дейін кесім шығарылды. Қоғамда ұрлық, кісі өлтіру немесе опасыздыққа қатаң жаза берілді. Сонымен бірге, әр халық өз дінін ерікті ұстануға құқылы болды.
Медиевист тарихшы Жақсылық Сәбитов «Жасақ» туралы былай дейді: «Бұл әртүрлі құқық бұзушылықтар мен жағдайларға қатысты шешімдердің жинағы. Егер біреу белгілі әрекет жасаса, оған сәйкес жаза қолданылды. Бір жағынан қолданылатын құқық болса, екінші жағынан белгілі жағдайларда прецедент болып, толық бекітілген нормаға айналды».
Тарихшы Асылжан Бижановтың пікірінше, бұл заңдар қазақ хандарының құқықтық дәстүрін қалыптастыруға негіз болды: «Жергілікті хан-сұлтандар «Ұлы жасақты» белгілі дәрежеде құқықтық бағдар ретінде қабылдады. Бірақ уақыт өте келе қатал әрі әміршіл сипаты қазақ қоғамының дәстүрлі құқықтық санасына толық сәйкес келмей қалды. Сондықтан кейін қазақ заңдары қазақы болмысқа бейімделді».
Ал Жамбыл Артықбаевтың пікірінше: «Қазақ хандығы дүниеге келген уақытта бір бөлігіміз Алтын Ордадан, бір бөлігіміз Шағатай ұлысынан бөлініп шықтық. Таңбалы Жарда ту көтеріліп, әр рудың таңбасы белгіленді. Бес жүзден аса жауынгер ру жаңа мемлекеттің құрамына кірді. Ал қалған ру-тайпалар алаш ұраны астына бірікті».
Ғалым қазақтың алғашқы құқықтық ережелері Шыңғыс ханның «Жасақ» заңдарының, сондай-ақ көне түркі, ғұн, сақ дәуіріндегі дәстүрлі құқықтық нормалардың жалғасы болғанын айтады. «Жасақ» әміршінің билігін күшейтіп қана қоймай, қоғамды ортақ тәртіпке бағындыруға үйретті. Кейінгі қазақ билеушілері осы тәжірибеден сабақ алып, дәстүрлі құқықтық нормаларды жетілдірді. Сөйтіп, Қазақ хандығы құрылған кезеңдегі құқықтық және саяси іргетас көне дәуірлердің заңдары мен Шыңғыс ханның ережелерінен нәр алды. Бұл дәстүрлер кейін ұлттық сипатқа ие болып, «Қасым ханның Қасқа жолы», «Есім ханның Ескі жолы», «Жеті Жарғы» сияқты қазақтың төл құқықтық жүйесіне ұласты.
Қасым ханның «Қасқа жолы»
XVI ғасырдың басында Қазақ хандығы нығайып, елдің аумағы мен ықпалы кеңейді. Осы кезеңде Қасым хан халықтың тұрмысын реттеп, мемлекеттің бірлігін сақтау үшін құқықтық нормаларды жүйелеп, тарихта «Қасқа жол» деген атпен қалған заңдар жинағын жасақтады. Бұл заң бес негізгі бағытты қамтыды. Әділдігімен танылғандықтан, халық арасында оны «қасқа жол» деп атады. Осылайша, Қасым ханның заңдары қазақтың алғашқы жүйеленген құқықтық нормаларының бірі болды.
- Қасым хан заманында қазақ елінің хан ордасын Еуразия көшпелілерінің ежелгі саяси-этникалық орталығы – Ұлытауға көшіріп, Алаша хан атын жаңғыртты. Қазақ елінің ұлттық идеясының мықты іргетасы осы тұста қаланып, қазақ қауымына біріккен сан алуан тайпалардың басын қосқан орталық Ұлытауда Қасым хан биік күмбез орнатты. Сондықтан «Қасым ханның қасқа жолы» тек құқықтық нормалар жинағы ғана емес, ең алдымен қазақтың ел болып, жұрт болып бірігу жолын көрсеткен күрес жолы болды, – дейді Жамбыл Артықбаев.
Асылжан Бижановтың пікірінше, Қазақ мемлекеттілігінің құқықтық дамуын түсіну үшін Қасым ханның «Қасқа жолы», Есім ханның «Ескі жолы» және Тәуке ханның «Жеті жарғысын» жеке-жеке емес, біртұтас эволюциялық жүйе ретінде қарастырған жөн.
- Ел аузындағы «Қасым ханның қасқа жолы – әділдік жолы» деген сөз бекер емес. Бұл заң рулар мен тайпалардың құқықтық бірлігін қамтамасыз етті, ел ішіндегі дауларды шешудің ортақ үлгісін ұсынды. Қылмыс пен жаза, жесір дауы, жер дауы, салық салу және әскери міндет секілді негізгі мәселелерді реттеді, – дейді ол.
Есім ханның «Ескі жолы»
XVII ғасырдың басында билік еткен Есім хан ел ішіндегі алауыздық пен жоңғар шапқыншылығына қарсы тұру кезеңінде «Ескі жолды» енгізді. Ол Қасым хан дәуіріндегі заңдарды негізге ала отырып, жаңа талаптарға бейімдеді. «Ескі жол» елдің тұтастығын сақтауға, әскери тәртіпке басымдық беруге бағытталды. Әскердің міндеттері мен сатқындарға берілетін жазалар нақты анықталды. Бұл заң мемлекеттің ішкі тәртібін күшейтіп, сыртқы қауіп-қатерге төтеп беруге мүмкіндік берді.
Жамбыл Артықбаевтың пікірінше, Есім хан осы қиын кезеңде билікті орнықтыру үшін маңызды саяси шешімдер қабылдады:
- «Тұрсынмен соғысып, Қатасын қырып, хан Тұрсынды өлтіру» сияқты әрекеттер де сол билік үшін жасалған шаралар еді. Билікті күшейтудің екінші жолы — мемлекеттiң құқықтық негізін бекіту болды. Есім хан әдет-ғұрып заңдарына қатал ережелер енгізіп, бейтарап ережелерді азайтты. Сол арқылы ел ішіндегі тәртіп күшейіп, орталық билік нығайды. Ескі жол заңдары елдің ішкі бірлігін нығайтуға, рулар арасындағы тәртіпті бекітуге және сыртқы қауіптерге төтеп беруге бағытталған еді. Әскери міндеттер мен сатқындыққа берілетін жазалар қатаң белгіленді. Сонымен бірге, туыстық қарым-қатынас, руаралық байланыс, әлеуметтік өмір мен саясат та заң арқылы жүйеленді, - деді ол.
Ғалым бұл заңдарды көшпелі өмірдегі басты тәртіп пен міндеттерді айқындайтын жүйе ретінде сипаттайды. Осылайша, «Ескі жол» — Есім ханның билігін күшейтетін, мемлекеттің тұтастығын сақтайтын және қазақ қоғамындағы құқықтық тәртіпті нығайтатын маңызды заңдар жүйесі болды.
Тәуке ханның «Жеті жарғысы»
XVII ғасырдың соңы мен XVIII ғасырдың басында билік құрған Тәуке хан қазақ қоғамында құқықтық жүйені жаңа деңгейге көтерді. Ол билер кеңесімен бірге дәстүрлі құқық нормаларын жинақтап, «Жеті жарғы» деген атпен белгілі заңдар жиынтығын бекітті. «Жеті жарғының» басты баптары жер дауы, жесір дауы, құн дауы, ұрлық, кісі өлтіру және оларға берілетін жазалар, әскери міндеткерлік, қоғамдық тәртіп пен әдет-ғұрып нормалары, ел басқару тетіктерін қамтыды. Бұл заңдар қазақ қоғамының ішкі бірлігін нығайтып, әділдікті қамтамасыз етті.
Асылжан Бижанов атап өткендей, «Тәуке хан бұл заңдарды Төле, Қазыбек, Әйтеке билермен бірге әзірлеген. Ол елдің ішкі бірлігін сақтап, құқықтық тәртіп орнатуға ұмтылды. Алдыңғы екі заңды жүйелеп, нақты жазбаша түрде бекітті. Жазалау мен құн төлеу, жер дауы, жесір дауы, руаралық жанжал, ұрлық пен зорлық секілді мәселелерге нақты баптар енгізілді. Бұл заңдар жүз жылдан астам уақыт бойы қазақ қоғамындағы негізгі құқықтық құрал болып қолданылды».
Ол өз сөзінде осы үш құқықтық жүйе – қазақ мемлекеттілігінің құқықтық іргетасын қалаған, ұлттық құқықтық ой-сананы қалыптастырған және қоғамдық тұрақтылықты қамтамасыз еткен маңызды тетіктер екенін атап көрсетеді. Бижановтың айтуынша, олар бүгінгі Конституциядағы заң үстемдігі, әділдік пен қоғамдық келісім принциптерінің тарихи бастауы іспетті.
Жамбыл Артықбаевтың айтуынша, Тәуке ханның «Жеті жарғысы» қазақ қоғамындағы құқықтық жүйені толық сипаттайтын құрал болған.
- Заңдар тек адамның әр қадамын ережеге салу үшін емес, көшпелі өмірдің басты міндеттері мен қоғамдағы тәртіпті айқындау үшін жасалған. «Жеті жарғы» руаралық және жеке адамдар арасындағы қарым-қатынасты, туыстық шаруашылықты, әлеуметтік өмір мен саясатты жүйелеуге мүмкіндік берді. Яғни, оның басты қызметі – қазақ қоғамының көшпелі өміріндегі негізгі тәртіп пен міндеттерді реттеу, - дейді тарихшы
Билер институты да құқықтық жүйеде шешуші рөл атқарды. Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би сияқты дала даналары тек заңды қолданушы ғана емес, сонымен бірге қоғамды тәрбиелеуші, елді біріктіруші тұлға болды. Олардың шешімдері әділдігімен ерекшеленіп, халық тарапынан толық мойындалды.
Қазақ хандығы дәуіріндегі заңдар жүйесі – қазақ қоғамындағы демократиялық дәстүрлердің бастауы. Мұнда билік пен халық арасындағы қатынас «кеңесіп пішкен тон келте болмас» қағидасымен жүрді. Яғни құқықтық нормалар билік тарапынан біржақты бекітіліп қана қоймай, халықтың да қатысуымен қалыптасты. Бұл дәстүр кейінгі кезеңдердегі құқықтық жүйенің дамуына берік негіз болды.
Жақсылық Сәбитов билер институты туралы осындай пікір айтты. «Би институтына келсек, менің жеке зерттеушілік пікірім бойынша, Тәуке хан билікке таласқан өзге сұлтандардың ықпалын әлсірету үшін билерді көтермеледі. Осы тұрғыда Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би үш жүздің өкілдері ретінде хандық билікпен тығыз байланыста болды әрі Тәуке ханның билігін күшейтті».
Кеңестік дәуірдегі конституциялық тәжірибе
1937 жылғы Қазақ КСР Конституциясы Қазақстандағы құқықтық жүйеде түбегейлі өзгерістер енгізді. Бұл Конституция Қазақ КСР-ін КСРО құрамындағы одақтас республика ретінде жариялады. Егемендік формалды түрде көрсетілгенімен, шын мәнінде барлық маңызды шешімдер Мәскеуде қабылданды. Конституцияда халық билігі кеңестер арқылы жүзеге асады деп көрсетілгенімен, азаматтардың құқықтары мен бостандықтары қағаз жүзінде ғана берілді. Шынайы өмірде олар тоталитарлық жүйенің қатаң бақылауында болды. 1937 жылы 26 наурызда Кеңестердің Х жалпықазақ съезінде дәл осы Конституция қабылданды. Құжат 11 тараудан және 125 баптан тұрды.
Ал 1978 жылғы Қазақ КСР Конституциясы кеңестік дәуірдегі «жетілген социализмнің» негізгі заңы ретінде қабылданды. Онда социалистік меншік үстемдігі, коммунистік партияның жетекші рөлі, еңбек ету және білім алу құқықтары нақты көрсетілді. Алайда демократиялық принциптер декларативті сипатта қалды: халық өз еркін шешімін қабылдау мүмкіндігінен шеттетілген еді.
Бұл екі Конституция арқылы кеңестік кезеңдегі құқықтық жүйенің формалды болғанын көреміз және шынайы өмірмен арасындағы алшақтық көрініс тапты.
Тәуелсіз Қазақстан Конституциялары
Тәуелсіздік жарияланғаннан кейін 1993 жылы Қазақстан өзінің алғашқы дербес Конституциясын қабылдады. Бұл құжат елдің құқықтық іргетасын қалыптастырып, Қазақстанды тәуелсіз, демократиялық мемлекет ретінде жариялады. Алайда билік тармақтары арасындағы теңгерім әлсіз болды: Парламент пен Президенттің өкілеттіктері нақты бөлінбегендіктен, саяси тұрақсыздық орын алды. 1993 жылғы Конституция толық көлемде іске асып, тұрақты құқықтық негізге айнала алған жоқ, ол кезеңдегі саяси дағдарыстар мен билік тармақтары арасындағы теңгерімсіздікке байланысты болды.
1995 жылы 30 тамызда бүкілхалықтық референдум арқылы қабылданған жаңа Конституция бүгінге дейін Қазақстанның негізгі заңы болып саналады. Ол құқықтық мемлекеттің негізін қалап, саяси жүйені тұрақтандырды және нарықтық экономикаға өтуге мүмкіндік берді.
Содан бері Конституцияға бірнеше рет өзгерістер енгізілді: 1998, 2007, 2011, 2017, 2019 және 2022 жылдары. 2022 жылғы референдумда суперпрезиденттік басқарудан президенттік республикаға өту, билікті қайта бөлу және азаматтардың құқықтары мен қатысу мүмкіндігін кеңейту бағытындағы маңызды реформалар қабылданды.
Қазақстан Конституциясының тарихы – дәстүрлі құқықтық жүйеден бастап, кеңестік кезеңнің тәжірибесін өткеріп, тәуелсіз мемлекеттің Ата Заңына ұласқан ұзақ әрі күрделі жол. Әр кезең өзекті құқықтық, саяси және әлеуметтік мәселелерді шешуге бағытталған, ал қазіргі Конституция елдің демократиялық және құқықтық мемлекет ретінде дамуына сенімді негіз қалайды.
